Ślady żydowskiej historii w moim mieście

Sachinformation

O co chodzi w scenariuszu?

Żydzi i życie żydowskie od wieków stanowią nieodłączną część historii obszarów polsko- i niemieckojęzycznych. W przeciągu wielu stuleci europejscy Żydzi doznawali zarówno przejawów tolerancji i uznania praw, jak i prześladowań, nienawiści, wypędzeń i pogromów. Gdy w 1933 roku w Niemczech władzę przejęli narodowi socjaliści, rozpoczęły się prześladowania Żydów na tle rasistowskim i antysemickim. Wraz z wybuchem II wojny światowej niemieccy naziści i ich kolaboranci przystąpili do bezprecedensowego planu wymordowania wszystkich europejskich Żydów. Unicestwieniu tętniącego przed wojną życia żydowskiego towarzyszyło niszczenie licznych żydowskich miejsc, burzenie synagog, dewastowanie cmentarzy żydowskich i niszczenie dorobku kulturowego tej społeczności.

Powroty ocalałych z Zagłady Żydów do ich wsi i miasteczek wiązały się z uświadamianiem sobie utraty bliskich. W ich domach mieszkali już nowi lokatorzy, a ich sklepy i warsztaty miały już nowych właścicieli. Ocaleni, którzy powracali z niewoli w obozach koncentracyjnych lub z wygnania, wciąż napotykali – mimo klęski nazistów – na niechęć ze strony dawnych sąsiadów i często spotykali się z przejawami antysemityzmu. Wielu z nich ostatecznie wyemigrowało do innych krajów, ponieważ miejsca, w których wcześniej żyli i społeczności w ich ojczyznach zostały zniszczone lub już nie istniały.

W niektórych niemieckich miastach i gminach energiczne wysiłki żydowskich organizacji samorządowych pomogły ponownie uwidocznić życie żydowskie. Natomiast komunistyczna Polska Rzeczpospolita Ludowa na pierwszym planie stawiała historię narodową i powszechny mit jednorodnego etnicznie społeczeństwa. Przez ponad cztery dekady Żydzi musieli stawiać czoła bardzo zróżnicowanej polityce partii komunistycznej, która obejmowała zarówno początkowe poparcie dla odbudowy życia żydowskiego, jak i represje oraz upaństwowienie instytucji żydowskich, a także kampanie antysemickie. Dopiero w latach 90. XX wieku mniejszość żydowska w Polsce doświadczyła pewnego odrodzenia, a w zjednoczonych Niemczech to głównie Żydzi, którzy wyemigrowali z byłego Związku Radzieckiego, przyczynili się do widocznego rozkwitu życia żydowskiego.

Ślady żydowskiej przeszłości można dziś odnaleźć w wielu miejscach w Polsce i w Niemczech. Często są one fragmentaryczne, trudne – jeśli w ogóle – do rozpoznania i dlatego należy je uwidocznić, aby można je było rozpoznać, nazwać i prawidłowo umiejscowić w tkance kulturowej naszych krajów – Polski i Niemiec. To właśnie jest celem niniejszego scenariusza lekcji, który ma zachęcić uczniów do odkrywania śladów swoich żydowskich sąsiadów, uwidoczniania i upamiętniania ich historii.

Jakie materiały zostały wykorzystane?

Niniejszy scenariusz lekcji służy jako przygotowanie do projektu szkolnego, w którym uczniowie mają okazję odkryć żydowską historię i poznać jej teraźniejszość w swojej okolicy. Na początku uczniowie zapoznają się z kulturą i tradycją żydowską oraz dowiadują się o zróżnicowanym charakterze życia żydowskiego. Odbywa się to za pomocą filmów (lekcja 1) lub tekstów (lekcja 2) lub obu rodzajów materiałów, w zależności od decyzji nauczyciela. Na pierwszej lekcji wprowadzającej do tematu uczniowie zajmują się wypowiedziami, które ukazują bardzo różne koncepcje życia i poglądy młodych Żydów w Polsce i w Niemczech (materiały 2-7). Podczas lekcji poruszane są również kwestie antysemityzmu: wersja A w drugiej fazie pracy wykorzystuje krótki film (materiał 8) dotyczący różnych form antysemityzmu spotykanych w Niemczech, natomiast wersja B – reportaż (materiał 10) pokazujący życie żydowskie, w tym dyskryminację o charakterze antysemickim, w Polsce. W drugiej (alternatywnej lub dodatkowej) lekcji wprowadzającej uczniowie zapoznają się z dwiema bajkami żydowskimi (materiały 11 i 13) oraz z kulturą i wartościami żydowskimi, i dowiadują się również, że bajki to gatunek literacki, który często już od najmłodszych lat wprowadza czytelników w różne światy, kultury i epoki. Teksty bajek są dostępne w dwóch językach (materiały 12 i 14), dzięki czemu uczniowie mogą wybrać, czy wolą je przeczytać po polsku, czy po niemiecku.

Kolejne dwie lekcje poświęcone są fragmentom opowieści Zbigniewa Czarnucha, świadka historii z Lututowa (woj. łódzkie), który po II wojnie światowej przeniósł się do Witnicy (woj. lubuskie) i pracował tam jako nauczyciel historii. Opowiada on o swoim dzieciństwie z jego najlepszym przyjacielem Ickiem, który dorastał w żydowskiej rodzinie na Ziemi Wieluńskiej (materiały 16 i 22-24). Karty pracy (materiały 18-21 i 26-27) do powyższych tekstów pomagają uczniom zastanowić się nad opisywaną rzeczywistością, poszerzyć własne słownictwo i ocenić relację świadka historii jako źródło historyczne.

Omówienie projektu realizowanego w Witnicy (dawniej Vietz) w ramach piątej lekcji daje uczniom okazję do zbadania żydowskiej przeszłości ich okolicy i daje im wyobrażenie o możliwych działaniach na rzecz odkrywania i zachowania pamięci o żydowskich mieszkańcach ich miejscowości (materiał 28). Jeśli w miejscu, w którym znajduje się szkoła, nie można znaleźć żadnych żydowskich śladów, można poszukać ich w sąsiednim mieście, gminie lub innym miejscu w regionie i ewentualnie nawiązać kontakt z lokalnymi instytucjami i osobami, które są aktywne w tym obszarze, np. z muzeami regionalnymi, archiwami lub lokalnymi historykami. Szablon planu działania (materiał 29) pomaga uczniom zaplanować własny projekt.

Na zakończenie projektu szkolnego prezentowane są jego wyniki. W tym celu zaleca się skorzystanie z różnych mediów: Internetu, lokalnego radia i prasy, aplikacji do tworzenia tras wycieczkowych itp. Jeśli to możliwe, wyniki projektu mogą zostać zaprezentowane podczas innych wydarzeń w szkole i jej okolicy (wydarzenia historyczne lub kulturalne). Projekt oferuje także możliwość pracy interdyscyplinarnej, np. w połączeniu z lekcjami geografii podczas tworzenia mapy, a także może być realizowany w ramach różnych przedmiotów, np. na lekcjach historii, wiedzy o społeczeństwie czy języka polskiego (także na lekcjach religii i języka poskiego jako odziedziczonego w szkołach w Niemczech). Warto zawczasu zastanowić się także nad archiwizacją i możliwym późniejszym wykorzystaniem wyników projektu. Jeśli nauczyciel jest zaznajomiony z wykorzystaniem sztucznej inteligencji i możliwości cyfrowych w edukacji historycznej lub wyobraża sobie pracę z nimi, może zapoznać się z informacjami dostępnymi na ten temat w Internecie, m.in. pod: https://sztetl.org.pl/pl/historia-mowiona, https://www.sztucznainteligencja.org.pl/cyfrowe-zycie-po-zyciu-czyli-opowiesc-zagladzie/, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-mowiona,  https://copymate.app/pl/blog/multi/scrollytelling-jak-opowiadac-historie-za-pomoca-przewijanych-tresci-by-zwiekszyc-zaangazowanie-odbiorcow/.